Av Kristian A. Bjørkelo
Redder verda på våre vegner
Ein samtale med Iain Banks om liv, litteratur og lære
Han er nyateistisk humanist, sosialist, skotsk nasjonalist og omstridd science fiction-forfattar. Sjølv hevdar han at han berre dyrkar fantasi, spenning, stor fart og heftige eksplosjonar. Møt Iain Banks.
Bøker
Det totalitære
Humanisme
Intervjuer
Islam
Livssynsfrihet
Menneskerettigheter
Politikk
Human-Etisk Forbund
Religionskritikk
Rasjonalisme
Konspiratorisk
Bare på nett
 Foto: ??????????? |
Iain Menzies Banks kan minne litt om sin landsmann, den kjende skotske komikaren Billy Connolly. Hår og skjegg er kanskje langt kortare og ikkje så fyldig, men han utstråler den same skotske livsgleda og enkle ærlegdom. Så vel som hans svarte humor og fargerike språkbruk. Hans observasjonar og kommentarar vert møtt med rungande latter og applaus, medan han hopper gjennom dei ulike tema som pregar hans arbeid og liv.
Det er som science fiction-forfattar og opphavsmannen til bøkene om The Culture Kulturen han er invitert på festivalen i Oslo. Og det er som science fiction-forfattar han helst ønskjer å vere kjent. Han er ein mann som reindyrkar fantasiens kraft og den fridomen den gjev han. Hans litterære debut hadde han derimot, til ikkje lite ståhei, innanfor det han omtalar som mainstream litteratur.
Etter fleire år utan å lukkast i å få publisert romanane sine, oppnådde han forfattardraumen med Wasp Factory i 1984 ei grim skildring av ein forstyrra ungdom og hans liv i utkanten av ei lita bygd i Skottland. Boka sine blaserte skildringar av guten si psykose, drap på yngre sysken og tortur av dyr, vekte stor merksemd i den litterære verda i Storbritannia. Ein av dei meir balanserte kommentatorane avslutta si omtale "Enjoy it. I didn't".
Av kritikarane vart han enten hylla som eit nytt skinande lys i britisk litteratur eller som ein opportunistisk spreier av vulgaritetar. Noko Banks visste å utnytte seg av. Seinare utgåver av Wasp Factory kom til å innehalde utdrag frå dei mest moralsk opprørte og fordømmande omtalane av boka. Han koste seg med det faktum at han fekk merksemd i det heile tatt.
Det var eigentleg ganske morosamt, og eg var egoistisk nok til å tru på meg sjølv, fortel Banks. Omtalane var berre tåpelege. Heilt sprø. Dei visste ikkje kva dei snakka om, og om dei ikkje likte boka så synd for dei. Eg kunne ikkje bry meg om at dei ikkje likte den, eg var særs glad for at dei vart opprørte og laga så mykje styr. Hurra! Tusen hjarteleg takk.
Hans filosofi på dette punktet er både enkel og velkjent: All PR er god PR for ein fersk forfattar. Og jo meir bråk han fekk, jo betre var det for hans karriere. Reaksjonane i seg sjølve fann han morosame, særleg dei meir rabiate, som tyda på at kommentatorane ikkje hadde tatt humoren i romanen:
Eg var trygg på at det var ein god roman, og at eg hadde gjort ein god jobb.
Då reaksjonane på Wasp Factory kom, var allereie hans andre roman, Walking on Glass, ferdig. Han hadde berre finarbeidet att før den kunne trykkjast, så han følte seg trygg på at kritikarane ikkje kom til å endre retninga han hadde valt å ta som forfattar. Dei to romanane som følgde Wasp Factory blanda fantasifulle science fiction-element med samtidsdrama. Det bana veg for at han endeleg kunne utgje sin første science fiction-roman, Consider Phlebas, den første i serien om The Culture. Sidan då har annankvar bok han har skrive vore science fiction og annankvar mainstream.
Hans sjølvtillit kjem tydeleg fram med ein gong han byrjar å snakke om sitt syn på verda. Han er 54 og trygg på kva han veit og kva han ikkje veit. Og han held trygt på sine prinsipp. Visse element i dei tankane han legg fram for sitt publikum i Oslo, attkjenner ein som raude trådar gjennom bøkene hans og.
Den raude tråden kan kanskje summerast opp med at han er venstreorientert humanist, innbiten ateist og sekularist og tilhengjar av skotsk sjølvstende frå Storbritannia. Og kanskje viktigast av alt: Han er sin eigen mann, prinsippfast og utan tiltru til parti eller innfatning med ismar. Han er ein mann som verkeleg sett likskapsteikn mellom liv og lære.
Framtidsoptimisten
Alle som har lest hans science fiction-romanar, veit at Iain Banks er særs glad i fart og spenning, og som etablert og vellukka forfattar, vart deler av formuen hans investert i snøgge og dyre bilar av merker som BMW, Porsche og Jaguar, samt hans køyretøy til kvardagar ein Land Rover Defender. Han var særs glad i si samling med dyre bilar, men samvitet tillot han ikkje å behalde dei i møte med menneskeskapte klimaendringar. Så han solte alle bilane, og erstatta dei med ein hybrid. Denne vart seinare bytta ut med ein liten dieseldriven bil. Han slutta òg å fly, for å minimere sine utslepp av klimagassar. Han køyrer og tar båt rundt omkring i verda og vil berre sette seg på eit fly om det står om liv og død. Med andre ord, han reddar verda på våre vegner.
Som science fiction-forfattar har han fokus på framtida, og hans visjon er optimistisk og på sett og vis utopisk. Fleirtalet av hans science fiction-forteljingar fokuserer på Kulturen (The Culture), ein sivilisasjon som har gjort slutt på naud, elende og all form for forskjellshandsaming, og som diskret dyttar andre sivilisasjonar i same retning.
Det er min sekulære himmel, erklærer han kort og konsist.
Det er i framtida eg ser for meg at ting kan verte betre. Det er ein rasjonalistisk tilnærming, å håpe at framtida vert betre og at vi har tatt oss av problema våre. Som knappheit mellom anna. "Vel, det var ikkje nok saker til alle, så vi måtte drepe den andre stamma," humrar Banks for å eksemplifisere korleis knappheita i hans auge er rota til mykje av det vonde.
Det er mykje dette Kulturen handlar om, fordi Kulturen er eit post-knappheitssamfunn, og det er nok til å redusere våre grunner til å oppføre oss dårleg mot kvarandre. Og fordi Kultur-bøkene er sett til framtida kan eg tillate meg å ta feil. Eg kan tillate meg å vere optimistisk.
I kulturen er all mangel utrydda, alle godar er tilgjengelege til alle borgarar og arbeid er noko ein gjer på hobbybasis. Alle samfunnets nødvendige funksjonar vert utført av maskiner og store super-intelligente datamaskiner kontrollerer alt som ein snill Storebror og garanterer folks tryggleik og velvære.
Kjønn og andre biologiske faktorar spelar inga rolle lenger, då alle kan skifte kjønn eller endre på sin fysiske kropp som dei vil og når dei vil. Andre goder som følgjer med denne sivilisasjonen, er forlengja orgasmar og seksuell uthalding og indre kjertlar som produserer narkotika på mentale kommandoar.
Si eiga draumeverd
Ein kan med rette anklage Iain Banks for å ha laga si eiga draumeverd, og han skjemst ikkje nemneverdig over det:
Ja! Dette er science fiction, for faen! Ikkje at eg seier at eg har eit særeiget ønskje om å skifte kjønn i ny og ne, men eg trur det hadde vore moro om ein kunne.
Han omtalar det som eit aspekt av det han kallar eit fullstendig anstendiggjort samfunn. Dessutan har vi jo alle lurt litt på korleis det hadde vore, meiner han. Den kunstige intelligensen er òg ein viktig del av denne sivilisasjonen.
Den Kunstige Intelligensen i Kulturen er ei stor antaking. Ideen om Kunstig Intelligens i seg sjølv er ikkje det store spranget, men at dei er vennlegsinna og interessert i menneskerasen er eit større sprang. På det punktet kan eg nok ta feil. Men om det er tilfellet, så kan det leie til eit betre samfunn, for då er vi ikkje dei intellektuelle toppane lenger.
Banks har ein sterk tru på at slike datamaskiner kan representere noko meir rasjonelt enn menneska og slik kan hjelpe oss i å verte betre:
Vi kan stole på at maskiner er meir rasjonelle, og kanskje til og med meir humane enn vi er. For er det ein ting vi ikkje er, store deler av tida, er det humane. Faktisk er vi særs inhumane mot kvarandre.
Spørsmålet ein gjerne stiller seg i møte med hans bøker, er korleis skal menneskeheita nokon gong kunne bli Kulturen? Er det håp? Banks sitt svar er ikkje eit rungande og optimistisk ja. I tidlege utkast var Kulturen oss i framtida, der vi hadde utvikla oss til eit vedunderleg samfunn, men han kunne ikkje forsvare det. Det var å be om å verte skuffa.
Det er kanskje ikkje mogleg for oss å verte Kulturen. Eg har ei kjensle av at det einaste som kan få menneskeheita til å verte noko liknande eit slikt samfunn, er om vi finn genet for framandfrykt. Eit gen som leiar til ting som kjønnsdiskriminering, homofobi, antisemittisme, islamofobi og alt anna som gjer at vi er så forferdelege og motbydelege mot andre gruppe med menneske berre fordi dei har ein annan religion, eit anna kjønn eller hudfarge enn oss sjølv kva no enn det er.
Om vi finn det genet, og vi genetisk kan manipulere oss sjølv, så må vi få det til helvete ut av oss. Og kanskje vi vert hyggjelege folk. Det er nok ikkje så enkelt. Kanskje vi som art ikkje er i stand til å vere så anstendige? Det er difor Kulturen ikkje er oss.
Generelt er eg likevel optimistisk på lang sikt for menneskeheita. Eg trur du må vere det, for kva er vitsen med å vere pessimistisk på lengre sikt? Det er det enkle faktum at det er fleire folk som lever eit godt liv på planeten i dag, og det er takka vere vårt intellekt og teknologi. Å bruke vår hjernekraft til å bruke universet og verda rundt oss, og å skape teknologi som baserer seg på det, har gitt oss dette samfunnet. Det er eit samfunn dekka av byllar og sår, men til sjuande og sist er det fleire folk som lever kjekke liv enn nokon sinne. Vi har klart akkurat dét, vi har gjort det mykje betre for så mange, og ingen treng å gå til sengs svolten eller verte handsama som Rom-folket vert i Italia i desse dagar. Ein kan ikkje gå rundt og fortvile over verda, så eg er ganske optimistisk slik sett.
Venstrevridd Gung-Ho
Mykje av den science fiction-litteraturen eg las i tenåra var utruleg plagsam, forklarar Banks: Den amerikanske litteraturen var full av pågangsmot og fantastiske element og var openbart ganske høgrevridd. Den britiske litteraturen var betre skriven, men forferdeleg deprimerande.
Banks latterleggjer den monotone og mørke tonen i mykje av den britiske science fiction-litteraturen han vaks opp med og etterlyser litt meir fart og spenning. Og eksplosjonar, ikkje minst.
Eg ville ha meir Gung-Ho-saker. Eg ønskte å attvinne den moralske høgborga for "Rom-operaen" frå høgresida.
Og det har han òg klart: Kultur-romanane hans er bestseljarar innan sjangeren, og er prega av hans humanisme og skamlaust venstreorienterte utopiar. Fundamentet er eit post-knappheitssamfunn og eksistensen av medvitne og vennlegsinna super-datamaskiner som rettleiar sine organiske medborgarar.
Kulturen sine super-datamaskiner jobbar utifrå ein enkel formel som seier at «Liv er bra, død er dumt, glede er bra og smerte er dumt, og går fram systematisk for å skape mest mogleg liv og glede for flest mogleg folk. Det er matematikk for dei. Dei er litt som romarane, berre hyggjelegare, seier forfattaren og visar til Monty Python-sketsjen der den Palestinske motstandsrørsla ramsar opp alt det gode romarane har gjort for verda.
Men Kulturen erobrar ikkje, skyt han inn, dei har meir elegante løysingar.
På tross av det alltilstadeverande tilsynet frå super-datamaskiner, insisterar Banks på at dette ikkje er eit storebrorsamfunn, men eit velfungerande og lukkeleg demokrati. Han samanliknar det med våre eigne demokratiske institusjonar:
Dei har ikkje eit slikt demokrati som oss, der vi er velkomen til å velge nyhende og informasjon frå eit utval av høgrevridde milliardærar, erklærer han med eit breitt sarkastisk glis.
Ein kan skrive interessante utopiske romanar, i fredlege miljø som Hampstead og universitetsmiljøet, meiner Banks, men ein må òg ha noko som bryt med freden og som gjer det spanande. Difor er Kultur-romanane hans sett til utkanten av det utopiske samfunnet og følgjer agentar som handlar i gråsoner mellom Kulturen og andre mindre velutvikla sivilisasjonar.
Det er fullt mogleg å skrive om kvardagslivet i Kulturen, men det ville vere keisamt å lese om, fortel Banks: Livet i Kulturen er moro, det er fantastisk, men det er simpelthen ikkje moro å lese om. Eg meiner det er storvegs å leve i Kulturen, berre ikkje så interessant for å andre å høyre om.
Medan livet i Kulturen kanskje er i overkant trygt, så er det dess farlegare utanfor, der romanane gjerne er sett.
Din første reaksjon til å brått vere ein karakter i ein Kultur-roman er nok: "Åh faen, eg kjem truleg til å døy." Og det smertefullt, og rimeleg snart.
På tross av at bøkene er prega av store eksplosjonar og minst like store heltebragder, står Kulturen uskuldsrein att i det heile i Banks sine auge. Det som skjer er ikkje ein del av deira sivilisasjon, men eit resultat av deira interaksjon med andre, mindre siviliserte samfunn. Den einaste krigen Kulturen sjølv har tydd til, var av prinsipiell art. Det fundamentalistisk sekulære, ateistiske samfunnet følte seg tvungen til å gå til krig mot sin religiøse motpart, som med like stor iver som Kulturen freista å inkorporere andre sivilisasjonar i sin filosofi. Ein kvar likskap med tilsvarande imperialistiske krigar er tilfeldig, avfeiar Banks med eit smil:
Kulturen erobrar ikkje. Dei er snille. Dei vil ikkje utkjempe ein unødvendig, umoralsk og ulovleg krig.
Hans referanse til Irak-krigen er i klartekst, og vert tydeleggjort av hans harme mot omstenda rundt den. Han tar likevel motstanden med godt mot. Når deler av publikum på festivalen stiller han mot veggen, og grip fatt i nokre av dei meir tynne ideane framstilt i bøkene hans, og til tider motstridande idear, avfeiar han dette, med eit tryggjande smil.
Eg veit ikkje. Det er berre noko eg finn på, dette. Det er klart eg snakkar om dette med innleving og entusiasme, men bak i hovudet mitt er det alltid ein stemme som roper at dette er ikkje ekte, det er berre fantasi.
Å arbeide med fantasien
Og fantasien er eit av dei viktigaste elementa i bøkene hans, før ideologi og store tankar. Iain Banks er ein mann som gjev uttrykk for den barnlege glede det er å leike med fantasifulle bilete og å drøyme seg vekk. For han er det ingenting i vegen med å vere ein science fiction-forfattar, ein merkelapp han omfamnar med entusiasme. Det var jo det han ville vere.
Eg simpelthen elska science fiction. Eg elska å lese det. Og om du likar noko så vil du gjerne gjere det sjølv. Om du trur du kan det, om du har talentet og fantasien, så vil du sjølvsagt prøve å gjere det sjølv.
Science fiction-litteratur har aldri heilt klart å verte stoverein. Og på tross av store og sentrale personar som Isaac Asimov, Arthur C. Clarke, Philip Dick og andre, er det gjerne ikkje science fiction-forfattar ein helst vil verte kjent som. Då Banks debuterte, hadde han allereie skreve tre science fiction-romanar som vart refusert, og han såg på sine første utgjevingar som steg mot å realisere draumen om å verte ein ekte science fiction-forfattar.
Eg brydde meg verkeleg ikkje om at andre prøvde å unngå science fiction. Flott, tenkte eg! For dette er den beste forma for skjønnlitteratur, her kan ein bruke fantasien meir fullstendig enn i andre sjangrar. Sett slik så er science fiction overlegen anna skjønnlitteratur, og ikkje annanrangs. Kanskje det var naivt av meg å tenkje slikt?
Naivt var det nok neppe. Då hans første science fiction-romanar såg dagens lys, oppnådde han stor kommersiell suksess, og han skapte seg snøgt eit sterkt namn i miljøet. Andre forfattarar byrja å sjå til han for inspirasjon og idear.
Eg var berre glad eg kunne skrive science fiction. Eg trur eg var glad for at eg kunne skrive i det heile tatt. Mi første bok var tilfeldigvis ikkje science fiction, men den gav meg eit namn og eg vart ein kjent storleik. At eg kunne deretter bryte ut i science fiction, gjorde at eg ikkje fekk eit stempel på meg som sjangerforfattar så lenge eg heldt fram med å utgje annankvar bok i dei to ulike sjangrane.
Pessimisten Banks
Ein kjem ikkje langt i å forstå forfattarskapen til Iain Banks utan å forstå ein av dei grunnleggjande ulikskapane på hans to utvalde arenaer. Der hans science fiction er eksplosiv og spanande og prega av fargerik optimisme, er hans meir jordnære litteratur prega av bekmørk humor og eit pessimistisk menneskesyn.
Eg er langsiktig optimist, og kortsiktig pessimist, spøker Banks når nokon konfronterar han med dette.
Særleg dei tidlege bøkene hans fokuserer på tragiske individuelle skjebner, fjerne frå dei viltre eventyra i Kultur-bøkene. Dette er djupdykk i menneskesinnet, både sjuke og friske, framande og nære. Og det er dei mest tragiske og forstyrra sinna som vert skildra mest gripande, som i tilfellet Frank i debutromanen Wasp Factory. Ein ung mann som kaldt innrømmer å ha drepe andre barn, og som torturerar dyr med rutinemessig ro.
Wasp Factory er ein svart komedie, forklarar Banks. Eg møter stadig folk som meiner at det er ei skrekkforteljing, noko eg finn fullstendig absurd. Nei, det er ein komedie! Det er ein del mørke element, og ein del mindre hyggjelege ting hender i den, men i botn er det ein komedie. Den har jo ein lukkeleg slutt! Og den er ganske munter òg.
Kritikarar har hevda at Banks har blitt meir politisk med åra, og at bøkene har ein meir mørksindig brodd mot samfunnet. Han er ikkje sikker på om dette er eit resultat av at han har blitt politisert eller om samfunnets verdiar i dag står i større kontrast med hans eigne enn før.
Eg er kanskje ein smule meir politisk no, men det er fordi det er meir å irritere seg over og å verte uroa av. Verda har gått i ei særs tvilsam retning, på sett og vis heilt sidan slutten av 70-talet og byrjinga av 80-talet, med Reagan, Thatcher og monetarismen sin triumf. Det var ein høgrevridd reaksjon på det som i mine auge var eit progressivt halvanna tiår frå midten av 60-talet og ut 70-talet. Ein ekstremt høgrevridd reaksjon som framleis pågår.
Eg trur eg er den same i kjernen som eg alltid har vore, men det er rett og slett meir å irritere seg over, og å skrive om i den ytre verda enn før. På den andre sida så held eg vel berre på å verte ein gretten gammal gubbe. Eg er 54, det er jo då det skjer. Det er då alt er gale med verda. Vanlegvis går folk til høgre og klagar på ungdommen, eg berre gjer det frå venstresida, men det er framleis å vere gretten for å vere ærleg.
Skamma seg over å vere britisk
Hans politiske engasjement har ikkje berre fått han til å selje bilsamlinga si og å slutte å fly, krigen i Irak fyrte han opp meir enn nokon sinne. I protest mot at Storbritannia stod side om side med USA under invasjonen, reiv han sund passet sitt den dagen då krigen starta. Eller heller, han klipte det.
Eg tok ein stor saks, for passa er verkeleg store, og klipte det i to og sendte bitane til Tony Blair i Downing Street, London.
I motsetnad til mange andre protestar mot krigen, så fekk han i det minste ein respons.
Eg fekk eit brev frå ein undersått som sa: «Takk for passet ditt», ler han.
Han følte han måtte ta stilling til situasjonen på eit eller anna vis:
Eg skamma meg over å vere britisk. Det var ein unødvendig, umoralsk og ulovleg krig! Eg ville ikkje sjå ut som eg støtta det. Eg ville ikkje reise utanlands og måtte forsvare det. Eg ville ikkje ein gong byrje på å forklare det heile. Det var det einaste som eg kunne kome på som ikkje involverte å skape kaos gjennom ein direkte aksjon. Eller kanskje heller sjølvskading, spøkar han.
Hans syn på krigen har ikkje mildna med åra, noko som vert godt synleg då det på eit panel om forfattarskapen hans vert trekt linjer mellom vestleg imperialisme og Kulturens imperialisme:
Om Kulturen hadde ønskt å gjere noko med situasjonen, så hadde dei valt ein langt meir elegant løysing. Ein drope gift eller noko liknande. Kulturen vil ikkje involvere seg på eit vis som dei måtte ha skamma seg over seinare.
Ideen om Kulturen som ein utopisk og nesten ufeilbarleg sivilisasjon er godt inngrodd hjå forfattaren, som forfektar at medan dei blandar seg med andre kulturar, så har dei alltid langt meir altruistiske motiv enn våre samtidige parallellar:
Kulturen hadde simpelthen ikkje trengt å invadere, og ville ikkje ha blitt involvert i ein imperialistisk krig om ressursar. Og krigen i Irak var om olje. Og det er difor olje er så billig no om dagen, for alt gjekk så jævla bra, erklærer han med tørr sarkasme.
Han kan spøkje om det, men bakanfor ligg det ein utvilsam harme på lur. Harme og frustrasjon over krigen, menneska bak og hendingane som førte til dei.
Kulturen ville ikkje ha sett pris på Saddam Hussein, og ville ha drepe han kjapt og enkelt. Poenget er at dei aldri ville ha støtta ein Saddam jævla Hussein i utgangspunktet. Amerikanarane stod bak Saddam i krigen mot Iran, han var ein av dei «snille» då. Han var like mykje ein bølle då, like ille som alltid. Folk vart framleis torturert og myrda i hytt og pine, men han var deira svin!
For Banks representerer dette noko av det verste med menneskeheita, og på sett og vis grip det inn i det han står for som humanist og individualist: Hans insistering på å vektleggje personleg ansvar og anstende.
Eg verkeleg hatar den type haldning. Det er like ille som å støtte sitt land uavhengig om det handlar rett og gale. I mi bok signaliserer dette eit fehue! Det er ein så inhuman innstilling som det er mogleg å få! Det er ein absolutt unnaviking frå alt moralsk ansvar.
Dette moralske ansvaret gjeld uansett kva du vel å knytte ditt livssyn til i følgje Banks. Noko han prentar inn i hovudet på ein fullsett forsamling:
Det speler inga rolle kva du trur på, du har eit individuelt moralsk ansvar som eit individuelt menneske! Du kan knytte det til stat, religion, filosofi eller kva som helst, men til sjuande og sist så er det ditt ansvar. Dette er på sett og vis det gode som kom ut av den andre verdskrigen Nürnberg. Der vart det slått fast at du har eit ansvar for dine handlingar.
Har du funne Jesus?
Banks er ein aktiv støttespelar av The Humanist Society of Scotland, noko som attspeglar hans syn på mennesket og deira personlege moralske ansvar. Ein kan ikkje unskulde seg med Gud eller skjebna, og det er opp til mennesket og menneskeleg kløkt å skape ei betre verd.
Medan mora byrja tidleg å oppdra han til å verte ein god protestantisk gut, oppstod det tvil då han oppdaga at faren hans ikkje deltok i gudstenesta slik andre fedre gjorde. Han konfronterte sin far med dette, som kunne fortelje at lik bestefaren så var han ateist han trudde ikkje på Gud.
Har eg eit val?! var den unge Banks sitt svar på dette, og dermed var løpet køyrd. Han omfamna snøgt ateismen, og den har han heldt seg til sidan. Og det med evangelisk iver;
Eg går opp til framande på gata og spør 'Har du funne Jesus?', og dei seier 'Nei?', 'Godt jobba!', fortel han eit publikum med rungande applaus og lattarbrøl som respons. Det er tydleg at hans tilhengjarar er lydhøre for hans idear. På tomannshand utdjupar han sitt forhold til den såkalla nyateismen som mellom anna Richard Dawkins har blitt gjort til talsmann for.
Eg er eigentleg samd i det Dawkins seier. Religion er kulturelle konstruksjonar og til ein viss grad forten den òg respekt, fordi folk vel å leve livet sitt i tråd med religion, og det er jo heilt greitt. Som eit vis å skildre verda og korleis universet fungerer på, derimot, er det berre vrøvl, og det er ingen veg utanom det faktum. Det er sprøyt og barnsleg tull.
Det som verkeleg irriterer meg med religion er at det er ekstremt lettvint og absurd, og det distraherer folk frå korleis universet faktisk fungerer. Eg bryr meg ikkje om kor heilage og majestetisk flott presteskapet framtrer, for meg er dei berre ein gjeng magedansarar. Faktisk er dei verre, magedansing er i alle fall eit anstendig yrke, men å vere ein heilagmann er berre mykje piss og idioti.
Religionen si innflyting på kunsten, meiner han er meir eit resultat av kyrkja sin mektige økonomiske og kulturelle posisjon.
Dawkins har rett i at religionen har styrt pengepungen, og om du ville male eit stort tak, så hadde Vatikanet meir eller mindre eit monopol på denslags, forklarar han.
Men i hans auge er ideane som religionen og kyrkja berar med seg, ikkje lenger gyldig tankegods i vår tid. Det var bra nok for si tid, men ikkje no lenger.
Folk har jo alltid lett seg inspirere av feil idear, særleg når det er dei beste tilgjengelege ideane på tidspunktet. Når vi ikkje veit mykje om verda, så er det ikkje eit så stort sprang å tru på Gud. Og det er like fornuftig som all anna overtru, men når du faktisk veit korleis verda fungerer, så vert det absurd. Du kjem med dei mest utrulege påstandar, og kjem med minimalt av prov. Faktisk, om du tenkjer etter, om du kjem med utrulege påstandar, så er det ikkje nok med eit normalt prov. For ein stor påstand krevst det store prov.
Eg nektar ikkje for at kunstnarar har produsert vedunderlege kunstverk under innflyting av religion. Det er godt for dei, og vi kan beundre det, men det er den menneskelege biten vi held oss til, ikkje dei religiøse symbola og meiningane. Vi hyllar det enorme menneskelege arbeidet, sveitten og fantasien.
Sjølv har han lett seg inspirere av dei motsette ideane, av humanisme og ateisme.
Fleire av bøkene mine er inspirert av ateismen. Kjensla og filosofien bak Kulturen, og etikken framstilt av den er djupt materialistisk, fortel han.
Sjølv om Banks støttar Dawkins og hans likesinna, så er han meir usikker på viset Dawkins vel å uttrykkje ideane.
Eg tykkjer at Dawkins til tider uttrykkjer seg ein smule fiendtleg mot andre menneske. Eg er på hans side, heile vegen, men det er kanskje eit par mindre punkt av doktrinar vi ikkje er heilt samde på.
Uavhengig sosialist, motvillig nasjonalist
Eg har aldri vore medlem av eit politisk parti, eg har ikkje den rette mentaliteten. Eg klarar ikkje å støtte opp om eit gitt program, og følgje det. Om eg nokon gong vart med i eit politisk parti, hadde det berre gått eit par dagar før eg vart kasta ut. Det ville vert eit mindre punkt i doktrinen som eg ville nekte å inngå kompromiss på og følgje partilinja. Eg er einebarn, og eg trur det har mykje med det å gjere. 'Vi gjer det på mitt vis, eller ikkje i det heile tatt! Det er min ball, og eg går heim!'
Han forheld seg lite til dei ismane som er tilgjengelege, men han er klar på kva han sjølv meiner og tenkjer, og kvar han står i enkeltsaker. Han er nøgd med at folk kallar han ein sosialist, fortel han.
Eg er i alle fall til venstre for Labour, særleg New Labour. Men alle er vel til venstre for New Labour, sjølv dei konservative. Eg veit ikkje heilt kva eg skulle ha kalla meg sjølv, eg tykkjer ikkje det er opp til meg å bestemme merkelappen. Eg har fått anarkismen skildra for meg og det høyrest ganske sivilisert ut. Eg er vel kanskje ein anarko-sosialist om eg er noko, ler Banks.
I seinare år har forfattaren engasjert seg i kampen for eit uavhengig Skottland, og var blant fleire kjendisar som signerte eit opprop for at landet skulle rive seg laus frå Storbritannia. Det er kanskje ikkje det mest naturlege for han å verte ein «nasjonalist», men han føler ikkje at han har noko val.
Eg vil berre støtte eit uavhengig Skottland som ein del av Europa. Eg har komen til det punktet der eg vemmar meg over Storbritannia. England har alltid vore langt meir høgreorientert enn Skottland, og fiendtleg mot Europa. 'Om de ikkje likar Europa, fint! Stikk! Vi vert verande.' Vi skottar er gode europearar.
Eg er vel ein pragmatisk nasjonalist, men eg har framleis den tradisjonelle sosialistiske mistenksamheita mot alt som har ordet nasjonalist i seg.
Han er overtydd om at Skottland har ein langt meir egalitær kultur, og at dette gjeld sjølv større deler av overklassa, men det finnast graverande unntak:
Du har framleis aristokratiet, du har alt dette vanvittige tullet med lords, ladies, visehertugar og jævla hertugar. Det er berre vanvittig og skamfullt, og eg vert flau!
Anstendigheit
Til sist kokar kanskje Iain Banks sin filosofi ned til anstende, det å handsame sine omgjevnader rettferdig og med respekt. At han har sine syn på dette kjem fram under eit av panela, der nokon prøver å trekkje linjer mellom Kulturen og politisk korrektheit. Termen politisk korrekt tyranni vert nytta, og Iain Banks vert full av ild;
Eg vert alltid mistenksam når eg høyrer termen politisk korrektheit, det er som oftast eit uttrykk høgrevridde nyttar for å skildre det å opptre anstendig mot kvarandre. Det er som å seie at 'Eg vil vere fri til å fornærme svartingar og kvinnfolk.' Unnskyld meg?! Pass språket ditt!
Det er som i gamle dagar, det beste varselet på at du satt med ein rasist var at dei sa; 'Eg er ikkje ein rasist, men...' Den personen var ein rasist!
Det er vel kanskje slik Kulturen i romanane hans fungerer, som ein struktur for å opptre anstendig mot kvarandre. Som eit uttrykk for hans ønskje om at vi alle kan leve i lag, utan å slåst om ressursar, krangle om religion eller diskriminere kvarandre på bakgrunn av kjønn og etnisitet.
Etter ei lang helg i Oslo kunne Iain Banks takke for seg, og ta farvel med meg, autografjegerane, debattantane og science fiction-nerdane, og sette seg i sin miljøvennlege bil og køyre mot Bergen. Derifrå skulle han ta ferja attende til dei britiske øyane.
Seinare i år skal han køyre gjennom Europa til Italia på ein liten ferietur med sin kjæraste. Å fly er uaktuelt, det høyrer rett og slett ikkje heime i Banks liv og lære.
Han reddar tross alt verda på våre vegner.
_____
Denne artikkelen stod på trykk i Humanist nr 3/2008. Publisert på nett 20. mai 2010.
